ارزوند , ارزآوند , ارجاوند , ورجاوند

بسیاری از واژه هایی که در زبان پارسی امروزی بکارمی روند ، در زبان پارسی کهن و میانی ، ریشه هایی داشته اند که این ریشه ها ، درگفتارکنونی ما ایرانی ها دگرگون شده اند ولی پارسی بودن شان ، روشن است.
به گفته ی دیگر ، بسیاری از واژه های روا درگفتار کنونی ما ، در زبان اوستایی یا پارسی کهن و یا پارسی میانی (پهلوانیک یا پارسیک) - زبان اشکانی یا ساسانی - به گونه ی دیگر گفته می شده و با اینکه برخی از شاخه ها و ریشه های راستین و کهن آنها نیز در زبان امروزی مان ، هنوز هم بکارمی روند ، با این همه گروهی از پارسی زبانان امروزی ، در معنای آنها ، در می مانند. از آن میان ، واژه ی ‌«ورجاوند» است گه گروه چشمگیری از هم میهنان معنای آن را نمی دانند ، با اینکه واژه ای است روشن ، زیبا و پارسی پاک.
در پهلوی ساسانی «وَرج‌» به معنای پربها و گرانبها ، بوده و از این واژه ، شاخه های: ارج . ارز . ارژ هم پدید آمدند ، با همان معنایی که برای ‌«ورج‌» می دانیم. در اینجا چند نمونه از این شاخه ها را که در چامه های بزرگان ادب ما بکار رفته است می آورم.

فردوسی می گوید: زمانه , به مردم شد آراسته وزو «ارج» گیرد همی خواسته

همچنین می سراید: درشتی مکن با گنهکار نیز که بی «ارج» شد بر دلم گنج و چیز

اسدی توسی سروده است : گهر داشتی «ارج» نشناختی به نادانی از کف بینداختی

سرانجام باز هم از فردوسی است: بر این داشتند «ارج» تخت و کلاه همه تاجداران که بودند , شاه

نمونه هایی از واژه ی‌«ارز» در چامه های نامداران سخن.

از فردوسی است: اَبا او یک انگشتری بود و بس که «ارج» نگینش ندانست کس

باز هم از فردوسی است: وز آن جایگه شد به اندیو , شهر که بردارد از روز شادیش بهر که از کشورِ شورسان بود مرز کسی خاک آن را ندانست «ارز»

مسعود سعد سلمان می سراید: چو من به رشته کردم یاقوتِ مدح شاه یاقوت را به «ارز» کم از کهربا نبود

دربار‌ه «ورج‌» نیز یکی - دو نمونه می آورم.

عطارنیشابوری می سراید: زجمله فارغ و از جملگی « وَرج» دریغا گر ندانی خویش را «ورج»

«ابونصر احمد رافعی» سروده است :‌ سرافرازان دولت را به فّر ایزدی یاور ستمکاران ملت را به «ورج» حیدری قاهر

بر این پایه، هر ایرانی معنای ارز و ارج را به خوبی می داند ولی هنگامی که به واژه ی «ورج» و «ارژ» برمی خورد ، در معنای آن دچار سردرگمی می شود.
در جایی که نمونه هایی از چامه ها به ما گفتند که «ورج» ریشه ی راستین «ارز، ارج، ارژ» است. هنگامی که بپذیریم‌ «ارج و ارز و ورج‌» هر سه یک ریشه دارند ولی باگویش های جدا از یکدیگر ، آنگاه معنای «ارزآوند، ارج آوند» و «ورجاوند» هم برای ما روشن می شود زیرا پسوند «آوند‌» پسوند برآورنده ی معنای دارندگی ، مانندگی و پیوستگی است . مانند: آماوند و خداوند ، آراوند و مانند اینها.
بر این پایه، هنگامی که می گوییم «ارزآوند یا ارجاوند‌» یعنی چیزی که دارای ارزش و بهای بالایی است. همچنین واژه های ‌«ارجمند ، ارزمند ، ارژمند ، وَرجمند‌» نیز درست هستند .

لامعی می گوید: «ورجمندی» که از او «ورج» همی گیرد «ورج» نامداری که از او «نام» همی گیرد نام

می بینیم که در این چامه ، چامه سرا ، واژه ی ‌«ورج» را بکار برده است که درست معنای «ارجمند‌» و «ارزشمند‌» (دارای فرّه ایزدی) را دربردارد.
برپایه ی همین بررسی، ‌«ورجاوند» نیز معنای ‌«بسیار پرارزش ، بسیار پربها ،گرانبها و ارزشمند‌» را می دهد.
از چهل پنجاه سال پیش به اینسوی واژه ی ‌«ورجاوند» نخست از سوی روانشاد احمد کسروی درکاربرد «مقدس‌» نیز بکار برده شدکه بی چون و چرا درست است. روانشاد علی اکبر دهخدا در برگ ٢٣١٥٦ لغت نامه ، در برابر واژه ی «ورجاوند» می نویسد «ارجمند ، برازنده ، دارای فرّه ایزدی ، خداوند ارج و ارزش‌».
به واژه ی «ارژ‌» می رسیم که کهن ترین ریشه ی واژه های «ارج ، ارز و ورج» است . باید گفت که شاید در هیچ جا (بویژه درگفتار روزانه ی ما) این واژه به تنهایی دیده نشده باشد و اگر هم دیده شود ، یک پارسی زبان ، معنای راستین آن را نمی داند و شاید تنها نامی که با واژه ‌«ارژ‌» دیده باشیم ، دو واژه ی‌ «ارژنگ» و «ارژن ‌» است.
‌«ارژنگ» هم نام دیوی است در شاهنامه و هم نام کتاب ورجاوند‌ «مانی‌» است. واژه ی ارژنگ از دو بخش (ارژ + اَنگ) پدید آمده است که «ارژ» ریشه ی کهن واژه ی «ارج ، ورج و ارز» است (با همان معناهای گفته شده) و پسوند «اَنگ» که این پسوند برآورنده ی معنای «بسیار دارنده یا بسیار انجام دهنده» است .

مانند: پلنگ ====== یعنی ====== بسیار لکه دار (پَل , پلید یعنی لکّه و خال) هوشنگ ====== یعنی ====== بسیار با هوش آونگ ====== یعنی ====== بسیار آویزان تفنگ ====== یعنی ====== بسیار تُف کننده فشنگ ====== یعنی ====== بسیا‌ر «فِش» کننده! و ....

بر این پایه ‌«ارژنگ‌» (کتاب مانی) یعنی «بسیار ارزشمند‌».

فرخی سیستانی می گوید: هزاریک که نهان در سرشت او , هنر است نگار و نقش همانا که نیست در «ارژنگ»

فردوسی می سراید: نوشتند پر بوی و رنگ و نگار به خاقان یکی نامه , «ارژنگ» وار

و نظامی گنجه ای سروده است: به تیشه , صورت شیرین بر آن سنگ چنان برزد که مانی نقش «ارژنگ»

و سرانجام ‌«امیر خسرو‌» سروده است: که در چین دیدم از «ارژنگ» پرکار که کردی دایره , بی دُور پَرگار

برخی از پژوهشگران بر این باورند که نام راستین ‌«مانی‌» ارژنگ بوده است و واژه ی ‌«مانی‌» که از ریشه ی کار واژه ی «ماندن‌» می آید . دعایی است که درباره ی این پیامبر ایرانی کرده اند و رفته رفته بجای نام او نشسته است . گذشته از کتاب ارزشمند مانی ، در کتاب «فرهنگ جهانگیری» نوشته شده است که «ارژنگ» نام پهلوانی است تورانی ، پسر ‌«زره‌» که بدست «توس» کشته شد

و فردوسی در این زمینه نیز سروده است: به پور «زره» گفت : نام تو چیست؟ ز گُردان جنگی ترا نام کیست؟ بدو گفت «ارژنگِ» جنگی منم سرافراز شیر درنگی منم

همچنین «ارژنگ‌» نام دیوی در شاهنامه نیز هست که شاید او را از دیدگاهی در میان دیوان پرارزش «ارژنگ» می دانستند زیرا فردوسی نیز او را ‌«سالار دیوان‌» نامیده است.
دومین ساختی که با واژه ی «ارژ‌» ساخته شده است ، ساخت «اَرژن‌» یا «ارژنه‌» است که نام دشتی است در استان فارس که سی فرسنگ از ‌«شیراز‌» به دور است و گروهی برآنند که هنوز نژاد شیرهای ایرانی در این دشت هستند و گهگاه دیده شده اند.

جهانگیری می سراید: سوار «ارژنه» را مدح گوی از دشمن جُوی مترس اگر پنجه زن , چو شیر نر است

برخی از واژه شناسان بر این باورند که دشت ارژن ، در آغاز «دشت ارژان‌» بوده است ، به معنای ‌«ارزنده‌» زیرا «ارژا‌ن» نیز گونه ای از واژه ی‌ «ارزان‌» است.
درباره ی واژه ی ‌«ارزان» نیز یادآوری این نکته شایسته است که این واژه (ارزان) همان گونه که آمد ، در آغاز به معنای ‌«ارزنده و پربها‌» بوده ولی رفته رفته، بارِ معنای ‌«کم بها‌» را بر دوش این واژه سوار کرده اند.
هر چند هنگامی هم که می گویند: ‌«این کالا براستی ارزان» است یعنی با نگرش به بهایی که بر روی آن گذارده اند «ارزنده» است.

برگرفته از کتاب : در ژرفای واژه ها اثر دکتر ناصر انقطاع