«نوشیدن , انگبین(عسل) , شیرین , گوارا , جاودان , سرو , شنیدن»
در
زبان ما ،
واژه ای است به نام «نوش» که برای آن معناهای گوناگونی را برشمرده اند و همین برشماری، انگیزه ی سردرگمی بسیاری از نوسوادان وکسانی را که در رده های بالای شناخت
زبان پارسی نیستند فراهم کرده است و نمی دانند این
واژه را درکجا و با چه معنایی بکار ببرند.
بر این پایه، به یکایک معناهای این
واژه می پردازیم.
ا - نوشیدن: واژه ی «نوش» ریشه ی کار
واژه ی «نوشیدن» (آشامیدن) است و آن، فرو دادن هرگونه «آبگونه» است. از آب ساده گرفته تا شِکَراب، چای، قهوه، دوغ، مِی و دیگر آشامیدنی ها و نزدیک به همه ی فرهنگنامه ها، این کاربرد را پذیرفته اند.
باید بیفزایم که ریشه ی کار
واژه ی نوشیدن (نوش) ازگویش کردی «نوشی» گرفته شده که خود، شاخه ای از
زبان پارسی است که به گفتار دیگر،
پارسی زبان ها نیز آمده است.
فردوسی می سراید: هوا پرخروش و زمین پر زجوش
و یا نظامی می گوید: چو از کار ولایت باز پرداخت
که در هر دوی این چامه ها، خواست دو تن چامه سرای از ۶ «نوش» «آشامیدنِ مِی» بوده است.
٢ - انگبین (عسل):
فرهنگنامه های «آنندراج، صحاح الفرس، انجمن آرای ناصری، رشیدی و غیاث اللغات» معنای
واژه ی «نوش» را «انگبین» (عسل) هم دانسته اند و هر نوشیدنی ای را که با انگبین درآمیزند، به آن «نوش آمیغ» می گویند.
رودکی می سراید : همه به تنبل و بند است , بازگشتن او
و باز از رودکی است : تلخی و شیرینی اش آمیخته است
(اپیون یا افیون , به معنای تریاک است و در این چامه و در دو چامه ی پایین ,
واژه ی «نوش» در معنای انگبین آمده است .)
دقیقی سروده است : به طعم «نوش» گشته چشمه ی آب
سرانجام از منوچهری است : بلبلکان با نشاط , قُمریَکان با خروش
(«نحل» به معنای زنبور عسل است)
سعدی می سراید : احتمال نیش کردن واجب است از بهر «نوش»
3 - شیرین:
هرچیز خوردنی و بویژه نوشیدنی , هرگاه شیرین و گوارا باشد به آن «نوش» (و گهگاه «نوشاب و نوشابه» نیز) می گویند و در
زبان پارسی به «شکرستان, شکرزار , و کشتگاه نی شکر» «نوش آباد» می گویند .
باز هم از فردوسی نمونه می آورم : چو شد «نوش» خورده , شتاب آمدش
همچنین ساخت «خواب نوشین» نیز به معنای «خواب شیرین» است .
4 - گوارا:
در
واژه نامه های : «رشیدی , غیاثاللغات , برهان قاطع و ناظم الاطباء» آمده است که هرخوراک خوشمزه ای را که آدمی با اشتها بخورد , به آن «نوش» گفته می شود , به معنای «گوارا» .
معنوی بخارایی می گوید : هرچه آن بر تن تو, زهر بُود
(یعنی اگر چیزی برای تو زهرآگین و ناپسند است , آن را برای دیگر مردم , گوارا و خوشمزه مخواه) .
خاقانی می سراید : از دیده جرعه دان کنم , از رخ نمکستان
بر این پایه، هنگامی که کسی به دیگری می گوید: «این خوراکی نوش جانت باشد» یعنی «گوارای جان تو باشد».
فردوسی می سراید: به فرمانش مردم نهاده دو گوش
و در جای دیگر سروده است: همه شهر بودی پر آواز «نوش»
از خاقانی است: خام پوشند و اتلس پخته شمرند
و سرانجام از حافظ است: وانگهم در داد جامی کز فروغش بر فلک
5 - جاودان:
که در بر آورد این معنا، بیشتر با بند
واژه ی «الف» می آید. مانند : انوش و انوشه که به معنای بی مرگ، مانا، جاودان و همیشگی است.
پسنام خسرو ساسانی، «انوشه روان» (یعنی دارای روان جاودان) بودکه اندک اندک به نوشین روان، نوشیروان و انوشیروان دگرکون شد .
٦ - سرو:
واژه «نوش» به گونه ای «سروکوهی» یا «سرو تَبَری» یا «کاج» نیز گفته می شود که
واژه شناسان بر این باورندکه ریشه راستین این
واژه درباره ی سرو، «نوژ» بوده است که رفته رفته به «نوش» دگرگون شده. بر این پایه
واژه (نوش) را نمی توان در زمینه ی نام «سرو» و «کاج» بکار برد.
7 - شنیدن:
در برخی از نوشته ها، «نوشا» و «نوشیدن» را درکاربرد شنیدن بکار گرفته اند. در اینجا نیز باید گفت که ریخت راستین
واژه ی «نوش» در معنای «شنیدن»
واژه ی «نیوشیدن» بوده است . بر این پایه، «نوشا» و «نوشیدن» به معنای »شنیدن» نادرست است و باید «نیوشا» «نیوشنده» «نیوشیدن» و «نیوشیده» و «نیوشید» گفته و نوشته شود.
از
واژه ی «نوش» در
زبان پارسی ساخت ها و شاخه های گوناگونی ساخته شده اندکه بخشی از آنها را در اینجا می آورم.
نوش آذر ============= نام آتشکده ی دوم از هفت آتشکده پارسیان باستان
نوش آور ============= گلبرگ هایی که مزه ی شیرین دارند
نوشا ============= آشامنده , نوشنده
نوشاننده ============= کسی که آشامیدنی را به دیگری بیاشاماند (بنوشاند) = ساق
نوش باد ============= نام پرده ای است در موسیقی کهن ایران
نوش جام ============= پیاله باده پیمایی
نوشخند ============= خنده ی شیرین، لبخند زیبا
نوشخوار ============= (نشخوار) کار دوباره خوردن جاندارانی چون شتر، گوسفند و جاندارانی چون اینها است
نوشدارو ============= پادزهر، دارویی که بی درنگ کارگر افتد
نوشگوار ============= خوش گوار، خوراک خوشمزه
نوش گیاه ============= گیاهی که زهر را از پیکر آدمی بزداید
نوشین دهان ============= شیرین سخن، نوشین لب
نوشینه ============= دلچسب،گوارا، شیرین
نوشمند ============= دارای مزه ی شیرین
نوشه ============= نام دختر نرسی پادشاه ساسانی
برگرفته از کتاب : در ژرفای
واژه ها اثر دکتر ناصر انقطاع
آیین نوروزی و آلودگی واژه ها
