ریشه ی واژه ی «تورژ» , «تبریز»
تورِز , توریز , تورِژ , تاوریژ
شهرتبریز را، شهر مردان دلاور و میهن دوست نیز خوانده اند. این شر در شمال باختری ایران کنونی جای دارد و «کلان شهر» آ ذرآبادگان خاوری است.
پیش از بررسی نام این شهر، باید بگویم که در
زبان تازی نیز
واژه ی «تبریز» بکار می رود ولی نه در جایگاه نام این شهر زیرا بسیاری از
واژه ها هستند که از بیست بندواژه ی مشترک میان
پارسی گویان و تازی گویان درست شده اند ولی معنای آن
واژه ها را، ریشه و بن آنها روشن می کند. برای نمونه،
واژه ی «دا‌ر» در
زبان پارسی معنای «درخت» را می دهد ولی همین
واژه در
زبان تازی درکاربرد معنای «خانه» می آ ید.
یعنی هنگامی که می گویند «لیس فی الدار غیرهُ دیّار» یعنی «در خانه جز او کسی نیست» یا
واژه «نامو‌س» که در
زبان پارسی معنای «نام نیک و آبرو» را می دهد ولی در
زبان تازی یعنی «فرمان خداوند. قانون. دستور.کمینگاه و سخن چین».
بر این پایه ، اگر در جایی خواندید که
واژه «تبریز» به معنای «پیدا و آ شکارکردن چیزی است» نمایانگر آ ن است که این
واژه به همین ریخت، در
زبان تازی این معنا را می دهد و از ریشه ی «بروز» و«بارز» می آ ید ولی نام کلانشهر آذرآبادگان خاوری (تبریز)
پارسی است که در همین جستار به آ ن خواهیم پرداخت.
این شهر در تارخ پرفراز و فرود ایران، نقش بسیار ارزنده ای را دارد . چند بار دچار زمین لرزه های سخت شده است. یکی دو بار بیماری های همه گیر مانند «وبا» گروهی چشمگیر از مردم این شهر را کشت . «تبریز» به هنگام تاختن تازیان به ایران چندان گسترده نبود، به همین انگیزه نامی از آن در تاریخ ها برده نشده و تازیان رو بسوی «اردبیل»که شهری بزرگ بود داشتند . در «نزهه القلوب» نوشته ی حمدالله مستوفی پدید آمدن این شهر را به «زبیده» همسر هارون وابسته می کند (شاید بدین انگیزه که پس از گرفتن خواسته ودارایی بنی اُمیه، بخش جنوبی رود ارس به «زبیده»رسید).
درتاریخ «تبری» می خوانیم که در جنبش بابک خرم دین ، «محمد فرزند بَعیث» سردار تازی در برابر قهرمان ایرانی دو دره را در دست داشت. یکی دژ «شاهی» و دیگری «تبریز».
به هرروی، به تاریخ این شهر نمی خواهیم بپردازیم. تنها می گویم که شهر یاد شده همیشه درکانون کشاکش ها و زورآزمایی ها میان ایرانیان و بیگانگان بوده است.
اکنون بنگریم که معنای نام این شهر چیست.
یکی از معناهای
پارسی واژه ی «تبریز» میز وچهارپایه چوبی است.
همچنین محمد غیاث الدین، درواژه نامه خود به نام «غیاث اللغات» معنای دیگری را برای این
واژه برشمرده که «نام یکی از بخش های موسیقی» است ولی هیچ یک از این دو معنا به نام این شهر نمی خورد.
پیش از هر چیز ، به هنگام کنکاش درزمینه نام این شهر به این نکته برمی خوریم که درتاریخ ها آن را چندجور نوشته وگفته اند.
از آن میان یاقوت حموی به «ابن زکریای تبریزی» شاگرد «ابوالعلاء معری»که خود زاده ی این شهر بود اشاره می کند و نام این شهر را «تِبریز» می نویسد . هچنین در دو _سه سده ی کنونی مردم بومی تبریز، با نگرشی به شیوه ی گویش آذری آن را تَربیز» » نیز گفته و نوشته اند.
سرانجام خاورشناس بیزانسی «فاوست» که در سده چهارم ترسایی می زیسته، در کتاب خود این شهررا «تَورِِز» و یا «تَوریز» نوشته است . به هر روی ، آنچه که روشن است ، در همه ی کتاب های
پارسی و تازی نوشته شده از پس از اسلام مانند: «فتوح البلدان.
تارخ یعقوبی . تارخ تبری . مختصرالبلدان . المسالک و الممالک . حدودالعالم الفهرست . تاریخ ابن خلکان و مرآ ت البلدان» نام این شهر «تبریز»
نوشته شده است.
تبریز یعنی چه؟
تا امروز انگیزه ی نامگذاری
واژه ی «تبریز» برروی این شهررا سه گونه نوشته اند
نخست: یک داستان افسانه مانند است که می گویند:
هنگامی که «زبیده خاتون» همسرهارون الرشید به ایران و سپس به آذرآبادگان آمد دچار تب سختی بود و چون به جایگاهی که امروز «تبریز» نامیده می شود آمد، تَبَش بربده شد و بیماریش بهبود یافت و دستور داد آنجا را «تب ریز» بنامد . این داستان به هیچ روی ریشه ی تاریخی ندارد و در هیچ کتاب تاریخی نوشته نشده است که زبیده به آذرآبادگان آمده و این رویداد، رخ داده باشد.
دومّین انگاره (فرضیه) از «واردان» تاریخ نویس ارمن است که در سده ی چهاردهم ترسایی می زیست
«... بنیادگذار «تبریز» خسرو ارشاکی «اشکانی» فرماندار ارمن است که برای کین خواهی از اردشیر (نحستین پادشاه ساسانی) که «اردوان» (آرتبانوس) واپسین شاه پارتی راکشته بود، این شهررا بنیادگذارد و نامش را «دا _ یی _ ورژ» نهاد، به معنای «کین خواهی» (انتقام) و این نام رفته رفته به «تبریز» دگرگون شد...»
این داستان بدین گونه، در دیگر نوشته های باستانی نیامده است و چنین چیزی تنها درکتاب «فاوست بیزانسی» آمده است که به هنگام فرمانروایی «ارشک دوّم» فرمانروای ارمنستان ( ٣٦٧ _ 351 ترسایی) «واساک» سردار ارمن، به شاپور دوّم ساسانی که در «تَورِز» اردو زده بود تاخت و «بویکان» سردار ایرانی راکشت وکاخ شاهی را آ تش زد و تیری هم بسوی تندیس شاه پرتاب کرد.
این نوشته نشان می دهد که در آ ن زمان نیز نام «تَورِز» که ریخت نخستین «تبری» است بر این شهرگذارده شده بود.
با نگرش به دیدگاه دوم و دیگر نوشته های بسیار کهن و ا نچه که در کتاب »مرآ ت البلدا»، نوشته ی محمدحسن خان اعتمادالسلطنه می خوانیم که پس از نوشتن داستان پیکار «اردوان» شاه ایران و «خسرو» شاه ارمنستان که به نامگذاری «داوریژ» انجامید و پس از اینکه می نویسد چگونه «داوریژ به تاوریژ و توریژ و توریز و تبریز» دگرگون شد، می افزایدکه پله های این دگرگونی، نزدیک بودن شیوه ی گویش «وا»> به «ب» و «ژ» به «ز» است.
سومین دیدگاه که می شود آن را با نگرش به جایگاه قرارگرفتن شهر و نوشته ی
واژه ای آن هماهنگ دانست آن است که در پیرامون شهر تبریز و در دامنه ی کوه آتش فشانی سهند (که امروز خاموش است) چشمه های آ ب گرم و جوشانی بیرون می زنند و با نگرش به این چشمه های پیرامون این کوه، اندک اندک مردمی در آ نجا ماندگار شدند وکم کم شهری را برپا داشتند و نخستین نامی راکه بر این شهرک یا روستا (و سپس شهر) نهادند«تُوری» بودکه از دوبخش «تو» که درزبان آذری به معنای «گرم است) ریخت های دیگر این واژه، تاب. تب. تف. تو. تاو. تفت و...(که هنوز درگویش های ایرانی و
پارسی بکارمی رود.
دومین بخش
واژه ، «ری» است به معنای «چشمه» و رود که هنوز در میان هم میهنان تبریزی و دیگر آ ذرآ بادگانی ها، به همین گونه و با همین معنا روا است . پس بر روی هم «تُوری» به چشمه یا رودی که دارای آبی گرم است گفته می شده و می شود.
واژه «تُوری»در نوشته های پس از اسلام به«توریز» و سپس «تبریز» دگرگون شده است.
این انگاره (نظریه) با نگرش به جایگاه جغرافیایی «تبریز» و با نگرش به شیوه ی
زبان شناسی و معنای راستین «تو» و «ری» درخور پذیرش است.
«مینورسکی» تاریخ نویس نامور روس ، تاریخ نامگذاری این شهر را به روزگاران بسیارکهن ، (اززمان ساسانیان، شاید هم پیشتر، اززمان اشکانیان) می داند و می گوید: «گویش ارمنی آن «تَورژ» وگویش پهلوی ساسانی آ ن «تَبرِز» است.
برگرفته از کتاب : در ژرفای
واژه ها اثر دکتر ناصر انقطاع
»
ریشه ی واژه ی «تورژ» , «تبریز»
