28 - December - 2014, 01 : 12 AM
ریشه ی واژه ی «فرمودن»
«فرامین!» , «فرمایشات!» و «حسب الفرموده!» یکی دیگر از نابسامانی های زبان پارسی ، بکار گرفتن «کار واژه ها» (مصدرها) درجایی ، بجز معنای راستین آن است و در این زمینه بدبختانه نمونه ها به اندازه ای فراوان است که نمی توان برشمرد.
در بخش های دیگر این کتاب ، نمونه هایی چند از این نابسامانی ها و نادرست نویس ها یا نادرست گویی ها را برشمرده ام . (شدن و گریدن - نوشتن و نگاشتن - پنداشتن و اندیشیدن . گذاردن و گزاردن).
اکنون به یک نمونه ی دیگرمی پردازم.
بارها دیده و شنیده ایم که برای بزرگداشت کسی ، از کار واژه ی «فرمودن» بجای کار واژه ی «انجام دادن» و «کردن» سود می بریم و گفتار و نوشتار خنده آور را پدید می آوریم و خود نمی دانیم که چه گفته ایم و اگر به ژرفای معنای سخن یا نوشته خویش بیندیشیم آنگاه پی خواهیم برد که گفته مان تا چه پایه نادرست بوده است.
برای نمونه به این گفته ها بنگرید:
- برگه های فرستاده شده را ملاحظه فرمودند !
- آیا ناهار را میل فرموده اید؟
- بچه ها را نوازش فرمود!
- این نامه را امضا فرمایید!
- خواهش می کنم بفرمایید بنشینید!
شایددر نگاه نخست چندان به بی معنایی این ساخت ها پی نبریم. انگیزه ی آن نیز روشن است زیرا از بس نادرست نوشته و خوانده شده است ناهنجاری و نادرستی و نارسایی آن در اندیشه های ما ، از میان رفته است . ولی بیاییم آنها را از هم بازکنیم و بنگریم که نادرستی آنها درکجا است.
کار واژه ی «فرمودن» به معنای «فرمان دادن» است یا بهتر بگوییم «دستور دادن» است که بی گمان در هر «فرمان دادن» معنای «گفتن» نیز نهفته است زیرا به هر روی فرمان از دهان بیرون می آید و خود گونه ای از گفتار است و در دستور زبان نیز بخشی را به «فرمان» (اَمر) ویژگی داده اند.
این «کارواژه» (مصدر) تنها برای شاهنشاهان ، فرماندهان لشکر و مانند آنان که سرشت کارشان فرمان دادن است ، بکارگرفته می شود . همچنین برای هنگامی که کاری بر اثر گفتار کوینده «می باید» انجام گیرد و کننده ی آن کار را یارای سرپیچی از آن گفتار نیست ، می توان از کار واژه ی «فرمودن» سود گرفت.
مانند :
- پدر به پسر «فرمود» تا به خانه ی «فریدون» برود .
- آموزگار به شاگردان «فرمود» تا از دبستان بیرون بروند.
- مادر، دختر را «فرمود» تا از خانه برون نشود.
و... هزاران چون اینها
در نوشته های کهن نیز گواه های بیشماری در استواری این سخن دیده می شود
ای به محنت خانه ام « فرموده» خاموشی مرا
گرهمان باقی است رنجش , پس چرا می آمدی؟
و نامی که از این «کار واژه» در دستور زبان پارسی پدید می آید «فرمان» است که گاه با کار واژه های یاور (فعل های معین) «دادن و بردن» (به گونه ی: فرمان دادن یا فرمان بردن) بکارمی رود که زیبا و بر پایه روش های درست دستوری نیست. (هرچند نادرست هم نیست). زیرا کار واژه های پارسی را جز در جایگاه های ویژه مانند: گذشته ی دور . گذشته گفتاری . آینده (ماضی بعید و ماضی نقلی و مستقبل و ماض التزامی) و مانند اینها نمی توان به یاری کار واژه های یاور بکار برد.
یا بهتر است گفته و نوشته شود «می فرماید» . ننویسیم و نگوییم «فرمان می دهد». یا بهتر است گفته و نوشته شود «گریید». ننویسیم و نگوییم «گریه کرد» . همچنین با آنانکه از «فرمان» سرپیچی می کنند «نافرمان» می گویند.
و شاخه های «فرماندار . فرمانده . فرمانبر . فرمان بُردار . فرمانروا . فرمان پذیر . فرمانگذار، فرمان راندن و فرمایش» نیز از نام «فرمان» پدید می آیند.
بدبختانه بسیار شنیده و خوانده شده است که این واژه ی از ریشه پارسی را به روش تازیان با «جمع شکسته» بکار می برند و ساخت نادرست «فرامین!!» را از آن می سازند . یا ساخت بسیارنادرست «حسب الفرمود» را بکار می برند و «ال» تازی را بر سر واژه ی پارسی «فرموده» گذارده از آن «الفرموده» پدید می آورند.
یا از واژه ی پارسی «فرمایش» ساخت ناهنجار و بی اندام «فرمایشات» را پدید آورده اندکه مایه دلزدگی می شود .
به هر روی ، دانستیم که «فرمودن» یعنی «دستور دادن» و با نگرش به این نکته می بینیم که گفته های:
- برگه های فرستاده شده را ملاحظه فرمودند
- آیا ناهار را میل فرموده اید؟
- بچه ها را نوازش فرمود
- این نامه را امضا بفرمایید
- خواهش می کنم بفرمایید! بنشینید!
- در خانه را باز فرمود
چه اندازه نادرست و خنده آور است .
این ساخته براستی چنین معنا می دهند:
- برگه های فرستاده شده را ملاحظه فرمان دادند!
- آیا ناهارخوردن را فرمان داده اید؟
- بچه ها را نوازش فرمان داد!
- این نامه را امضا فرمان دهید!
- خواش می کز )به خودتان( فرمان دهید و بنشینید!
- در خانه را باز فرمان داد!
بی گمان خوانندگان خود نیکوتر می دانند که درست این گفته ها باید چنین باشد
- برگه های فرستاده شده را دیدند
- آیا ناهارخورده اید؟
- بچه ها را نوازش کرد (یا نواخت)
- خواهش می کنم بنشینید
- این نامه را دستینه بنهید (یا این نامه را امضاکنید)
- در خانه را بازکرد
می بینید پارسی چه ساده و دلنشین و برای همگان فهمیدنی است.
شاید گروهی خرده بگیرند که در دوران کهن نیز بکار بردن کار واژه ی «فرمود» بجای «کردن» پیشینه داشته است و «نظامی عروضی» نیز گهگاه چنین بکار برده . پاسخ آن است که همه ی رفتار و گفتار و نوشتار گذشتگان تهی از لغزش نیست وبسیاری از «آرایه»ها و «پیرایه»های دشوار کننده و گمراه کننده را به زبان امروزی ما آورده اند که باید آنها را بسامان کرد . بویژه آنکه از یک گل بهار نمی شود و از یک نمونه نمی توان برآورد همگانی کرد. زبان درست و استوار ، زبانی است که هر واژه یا هر کار واژه اش ، جایی ویژه و معنایی ویژه داشته باشد و گوینده و شنونده و خواننده و نویسنده همه بدانند که چه می گویند . چه می شنوند . چه می خوانند و چه می نویسند و خواستشان از گفتار و نوشتار هر واژه چیست.
از این گذشته، هرگاه یک بیگانه نیز خواست پارسی را فراگیرد ، در شناخت معناهای واژه های پارسی و روش بکارگیری آن گیج و سرگردان نماند.
زیرا زبان پارسی از زبان های انگشت شمار گیتی است که هر واژه یا هرکار واژه اش را معنای ویژه ای است و نباید آن را با این گونه درهم ریختگی ها ، ناتوان کنیم.
برگرفته از کتاب : در ژرفای واژه ها اثر دکتر ناصر انقطاع